Em hãy phân tích "Chiếu cầu hiền" của Ngô Thì Nhậm
Ngô Thì Nhậm vốn được biết đến là quan lại nhà Trịnh, sau theo Tây Sơn và được Quang Trung trọng dụng, ông còn là người soạn thảo nhiều văn kiện và giấy tờ quan trọng của nhà Tây Sơn. “Chiếu cầu hiền” là một trong những văn kiện quan trọng đấy.
Có thể nói “Chiếu cầu hiền” như tha thiết kêu gọi người hiền tài ra giúp nước. Ngay từ phần mở đầu, bài luận thuyết đã khẳng định cho ta thấy quan điểm của Quang Trung-về người hiền, kẻ sĩ đời xưa: "…người hiền tất phải để cho thiên tử sử dụng". Hay những kẻ lúc đất nước có nhiều biến cố lớn lao, vẫn giữ vững khí tiết hoặc giữ lại ngậm tăm như "ngựa đứng trong hàng nghi lễ"…; hay là "bậc cao ẩn giấụ kín danh tiếng không xuất hiện suốt đời". Ông không hề phê phán và cũng không hề ngợi ca họ, bởi vì "nếu giấu mình ẩn tiếng. Việc có tài mà không để cho đời dùng thì không đúng với ý trời sinh ra người hiền". Với ông, có tài là phải giúp đời. Phải đem tài đó ra phục vụ tổ quốc, phục vụ đời chứ không để lãng phí.
Vua Quang Trung như đã thể hiện được sự mong mỏi này bằng hình ảnh "trẫm hiện đương ngồi bên mép chiếu, chăm chú lắng nghe, sớm hôm mong mỏi". Vua thì không ngồi "chính giữa chiếu" mà lại "ngồi bên mép chiếu" để mong đợi người hiền tài, đặc biệt là chăm chú lắng nghe lời người hiền. Câu văn dường như nói lên sự thiết tha, mong mỏi cháy lòng của vua Quang Trung đối với kẻ hiền sĩ, vì sự nghiệp xây dựng tổ quốc.
Lý do dễ hiểu bởi vì vua rất coi trọng người hiền tài, đất nước có thịnh là nhờ vào họ. Ông như đã biết nhìn xa, biết nghĩ như vậy bởi ông có tấm lòng của một bậc minh quân đêm ngày vì nước vì dân. Ông điềm tĩnh khiêm tốn hỏi: "Hay trẫm là người ít đức, không xứng để những người ấy phò tá chăng?". Câu hỏi mới tha thiết làm sao! Nó như đã đi vào lòng người một cách xúc động, thiêng liêng. Tự nhận mình là người ít đức, hẳn là nhà vua đã suy nghĩ rất nhiều, tự phán xét mình và tự suy ngẫm thường trực. Câu hỏi như cắt cứa ,như rút ruột, như giải bày bao tâm huyết, chân thành thật đáng để ngợi ca.
Chính vì việc lo cho đất nước dưới thời mình còn non trẻ, "mọi sự đang bắt đầu", "kỉ cương triều đình còn nhiều điều thiếu sót, công việc biên ải chính lúc lo toan" và "dân khốn khổ còn chưa hồi sức, việc giáo hoá đạo đức chưa thấm nhuần". Và cũng bởi vì "trẫm nơm nớp lo sợ, mỗi ngày muôn việc lo toan". Qủa là một vị vua biết lo, biết nghĩ nhiều đến nghiệp chung như vậy thật đáng khâm phục. Bài chiếu đã đi sâu vào lòng người bởi chính tấm lòng chân thành của ông, nó khiến cho người nghe phải xúc động, phải nể phục, tự chất vấn lại mình và quyết đem tài mình ra góp sức chung xây dựng non sông đất nước.
Có thể nói những câu hỏi và sự giãi bày ấy còn thể hiện niềm tin vào dân, vào nước của vua Quang Trung: "Làm nên ngôi nhà lớn không phải chỉ một cành cây, xây dựng nền thái bình không chỉ mưu lược của một kẻ sĩ". Điều này cho thấy nghĩa là ông coi trọng sụ đoàn kết toàn dân tộc hơn biết nhường nào. Và như đã thấy được tinh thần chung sức chung lòng của nhân dân ta, đúng như người xưa thường nhắc:
"Một cây làm chẳng nên non
Ba cây chụm lại nên hòn núi cao”
(Ca dao)
Tác giả thật tinh tế khi viết:"… há lại không có người kiệt xuất hơn đời để giúp rập chính sự buổi đầu cho trẫm ư?" Câu hỏi đặt ra mà không phải để hỏi mà để thể hiện niềm tin sự khẳng định vì ông tin "trong một ấp mười nhà cũng có người trung tín, huống chi một đất nước rộng lớn có truyền thống văn chương như thế"
Với một niềm tin, sự tha thiết của ông được minh chứng bằng việc ông trọng dụng Ngô Thì Nhậm, một nhân tài hiếm có đời xưa, một hiền tài đáng nể. Đáng ngợi ca đó chính là bài chiếu nói lên sự công bằng trong việc trổ tài.của mọi người: "Ai có tài năng học thuật, mưu hay giúp ích cho đời đều cho phép được dâng thư tỏ bày công việc". Ở đây là vì ông cho rằng nhân tài có ở khắp nơi, phải biết lắng nghe, biết khuyến khích, nhất là lúc này sĩ phu Bắc Hà đang do dự giữa ngã ba đường, chưa biết chọn ai để gửi tài. Dường như bài chiếu như một lời trấn an, một sự khích lệ cho họ niềm tin vào vị vua mới. Ông như đã chỉ rõ: "Người có lời lẽ có thể dùng được thì đặc cách bổ dụng, người có lời lẽ không dùng được thì để đây, chứ không bắt tội nói viễn vông, không thiết thực”. Cũng có lẽ do ông đã hiểu được nỗi sợ của dân, nhiều người sợ mà phải giả dốc ngợi ca để tránh bại thân, nên ông mới nói vậy, như một lời trấn an dân tình đang hoảng sợ, không nên vì sợ mà phải dối lòng. Ông như đã còn cho phép các quan được tiến cử người tài, và "tuỳ tài mà bổ dụng" chứ không sử dụng một cách tuỳ tiện. Cũng như những bậc ẩn sĩ cùng thời khác, nếu muốn giúp đời" cũng được phép dâng thư tự cử". Tình cảm của Quang Trung thật sâu sắc biết bao. Và ông không những tha thiết kêu gọi người hiền tài, mà còn làm ấm lòng dân bởi những chính sách công bằng nghiêm minh.
Bài viết như đã thổi, thể hiện tư tưởng tiến bộ của nhà Tây Sơn, đặc biệt là Vua Quang Trung. Và nếu ta nghĩ không có tấm lòng lo cho dân, cho nước hẳn ông không bao giờ tha thiết cầu hiền đến vậy. Ông đã rất biết coi trọng người tài, biết khích lệ họ bằng chính tâm huyết, sự chân thành của mình tù đó ta thấy rõ nhân cách cao cả của một nhà vua, thấy được sự thiết tha mang âm hưởng của bài hịch xưa. "Chiếu cầu hiền" được xem là một văn kiện quan trọng, thể hiện chủ trương đúng đắn của nhà Tây Sơn nhằm động viên trí thức Bắc Hà đem tài năng tham gia xây dựng đất nước. Bài viết được tác giả viết với văn phong giàu tính thuyết phục, lập luận sâu sắc nên dễ đi vào lòng người. Thông qua đó thì ta có thể thấy được tài bút của Ngô Thì Nhậm.
Tựu chung lại thì bài viết được đánh giá là tấm lòng cao cả đáng khâm phục được ngợi ca của vua Quang Trung, đó là tư tưởng đúng đắn là lòng trung thực, nhân cách cao đẹp của ông trong việc kêu gọi người hiền tài ra giúp dân, giúp nước. Từ đó cho ta hiểu nhiều hơn về vị vua anh minh Quang Trung Hoàng Đế hơn, vị vua như gần gui và lo cho dân cho nước.
